Kötü Öğretilen İyilik

 İyi ile kötüyü ayırmak insanlığın çok eski sorunlarından biri. Çünkü tercihler terazisi yaşamın her anında bizimledir. İyi mi ediyoruz, yoksa fark etmeden kötülük mü? Nasıl, nereye bakarak ayıracağız?

2500 yıl öncesinden Aristo’da iyi, “kendisi için istenen” bir şey, kendisinden öte herhangi bir şeyin elde edilmesi için bir “araç olarak istenmeyen” şey imiş. İyi, amaçlanan olmalı, bir yere ulaşmanın yolu olmamalı diyor.

Bunu ahlak çerçevesine yerleştiren de olmuş. Kant’a göre bir şeyin iyi ya da etik olmasının en önemli şartı iyi niyettir. İyi niyetin temelini ise Kant tercihin ödev gereği yapılmasında görür. Ünlü filozofa göre bir eylemde “bütün insanlar böyle yapsa evren nasıl olur?” diye düşünür ve eğer olumlu cevap verebilirseniz bu eylem ödev etiğine uyuyordur.

İyiyi, hedefi sağlık olan seçim diye görebiliriz. Sağlıksıza karşı sağlıklının tercihi iyiliğin kaynağıdır. Nedir sağlıklı olmak? Hekim bir ana babadan hep duyduğum tanımı severim: Sağlık, bedenen ve ruhen toplumla, doğayla uyuma işaret eder. Sağlığına kavuşmaya ‘iyileşme’ deriz. Bu, sağlık ile iyinin bağlantısının en doğru işaretidir.

İnsan açısından iyi olmanın sağlık ile ilişkisi böyle. Uyumu ile uyumsuzluğu tartıya koyacağız ki sağlıklı olanı bulalım. Ya toprak, sokak hayvanları, vadilerdeki ağaçlar, deniz ve gökyüzü için, toplum için iyi nedir? İnsanlar için iyiyi seçmek, fiziki ve zihinsel uyumu istemek ise, canlı cansız bütün diğer varlıkların da fiziki varoluşları, yaşamı sürdürmeleri ve değişimlere verecekleri tepkilerle uyumu korumaları amaçlamak iyiyi belirleyecektir. Yani tartıya vurulacak olan yine uyumdur. Uyum var mıdır, kurulabilecek midir?

Uyum da uyum diye tutturmuşuz. Ya uyumsuzluktan doğan değişim, yenilik, devrimler? “Uyumsuzluk var öyleyse bu yapılan iyi olamaz” dersek hiç iyi yenilik, iyi değişim, iyiyi getiren devrim yok mudur? Burada uyumun ölçeğini düşünelim diyorum. Örneğin bir ülke coğrafyasına karşılık tüm evren. Elbette ülke ölçeği ile evren ölçeği başka başkadır. Buralardaki uyum da öyle başka başka olabilir. Ülkede uyum kültür, evrende uyum ise göksel cisimler üzerinden düşünülebilir. “Evren dünya merkezlidir” inanışıyla uyum sürdürülseydi, insanlık Kopernik Devrimini yaşayabilir miydi? Kopernik 16. Yüzyılda Batı’da, ülkesi insanlarıyla uyumlu kalmak yerine daha büyük ölçekli bir uyumun anahtarına yöneldi. Yerkürenin güneşe ve aya uzaklıklarının değişiminin fiziksel açıdan ancak dünyanın hem güneşin etrafında ve hem de kendi etrafında dönmesi ile uyumlu olacağını fark etti. Böylelikle Kopernik İki ayrı sağlıklı sonuca yönelmişti. İki ayrı iyiyi temin ediyordu. Birincisi evrendeki varlıkların bilgisiyle büyük ölçekli bir uyumu, ikincisi bu bilginin yayılmasıyla astronomlardan başlayarak yeni fikrin zamanla toplumun daha geniş (resmi ve sivil) kesimlerinde kabul edilmesi ile yeni bir uyumu temin etti. İleriye, gerçeğe doğru her adım, uyumu artıracağı için iyilik adayıdır. Bağnaz bir topluluğa uyumsuz olup açık düşünceyi içtenlikle savunmak da, zaman içinde daha büyük topluluklardaki insanları birbiriyle ve daha geniş doğayla uyumlu kılmak da iyinin işaretini taşır. Çünkü daha büyük ölçekli uyumu, oradaki sağlığı hedefler.

Buradan yola çıkarsak kötü için bir şeyler söylenebilir. Sağlıksız olana dönüşecek, toplumun, doğanın, insanlar arasındaki ilişkilerin uyumunu artırmayıp tam tersine zayıflatacak tercihler iyilikten uzaktır, kötüye eğilimlidir. Yalan kötüdür: başkalarının gerçek ile uyumuna zarar verir. Nefret yaymak kötüdür: bütünlüğün uyumunu bozmayı hedef alır. Adaletsizlik kötüdür: ele geçen hak edilen, razı olunan değildir ve bunu fark edenlerin endişe etmeden, özgürce, diğerleriyle uyumlu davranma ortamını yok eder. Eşitsiz rekabet kötüdür: kapasitesiyle aslında gelişebilecek olanların önlerini tıkayarak kendilerini gerçekleştirme arzularını köreltir,  böylece insan olmaktan gelen ihtiyaçları karşılama uyumuna engel olur. Ama her kötü, orta yerde, yalan, nefret veya adaletsizlik kadar apaçık durmaz. Her zaman erkenden akla gelmez, fark edilmesi zaman alır. Daha vahimi böyleleri iyilikmiş gibi görünür. Böyle işlere iyilik yapıyorum diye girişilir. Duymuş olanınız çoktur: “Çok iyi niyetle başlamıştık. Sonu neye vardı!”. Bir de “Cehennemin yolları iyi niyet taşlarıyla döşenmiştir.” denir ya, öyle doğrudur ki.

Bütüne bakmadan, dar bir açıdan iyi görünen, gerçeğin geniş ufkunda bambaşka sonuçlar verebilir. Çocuklar doğa dostluğunun iyiliğini görsünler diye ağaç dikmeye yönlendirilir. Sonra benim gibiler, yaş aldığında bulduğumuz boşluğa elimize geçen fidanı dikince keyif alır oluruz. Bunu yaparken uzakta kalmış bitki örtüsüyle, oraya önceden dikilmiş fidanlarla, iklim ve zararlılarla, yeraltı kanal şebekeleriyle, imar ve kentleşme düzeniyle uyumu ne kadar gözetiriz? Oysa fidan bu bütünün içinde yaşayacaktır. Uyum, bütün içinde sağlıklı kalmayı gerektirir.

Her şeyi kendini tarif eden çerçeve içinden, bağlantılı olduğu diğer şeyler üzerinden anlamamız esastır. Bağlamından kopuk ele alınırsa, çok iyi bildiklerimiz bile doğru olmayabilir, sağlıklı kalmayabilir. Keyif almayı düşünün örneğin. Alınan keyfin iyi olup olmadığı bağlam ile değişebilir. Enfes bir yayla manzarası karşısında dinlenen, günlük sorunlarını çözmüş biri olup keyif almak da, anlık keyif aldığı maddenin bağımlılığı ile çevreden koparak ağır ağır kendini zehirlemek de vardır. Yani iyi olmak bağlamla da ilgilidir. Çalışkan olmak hep iyi diye övülür. Fakat ne adına çalışmak, ne gibi bir çerçeve içinde kalarak ter dökmek? İğne ile kuyu kazarken arı gibi çalışkan olabilirsiniz. Ancak bunu sağlıklı, hedeflenen sonuç ile uyumlu bir eylem saymak olanaklı değildir.

Öğretmen bir gün sınıfına dönüp “Pislik nedir?” diye sorar. Öğrencilerin yanıtları çeşitlidir, ama hiçbiri tam olarak onun istediği değildir. Öğretmen “Pislik olmaması gereken yerde bulunan maddedir. Bakın arkadaşlar, yemeğin suyu ekmek banarken pislik değildir, ama bembeyaz gömleğinize damladığında..” sözleriyle anlattığı terimi açıklar. Koşullar, bir tercihin sağlıklı olup olmadığında etkilidir. Bize anlatılır ki, karakterde tutarlılık iyidir. Tutarlı karakteri olanlara güvenilir, saygı duyulur. Tamam da, kırk yıl geçse dahi bildiğinde milim kıpırdamamak mıdır tutarlılık? Değil. Sağlıklı olan, neleri hangi koşullarda ısrarla savunacağını anlamak olduğu kadar, koşulları sürekli izleyip zaman zaman başkalarının fikirlerini içtenlikle almak ve gereğini yapmaktır. Yaşam ilkelerinde, duyarlıklarında tutarlılık ile atılacak adımlardaki, uygulanacak yöntemlerdeki tutarlılık bir olamaz. Koşulları incelemeyi bilmeden tercihin iyi yönünde olması güçtür.

İyiyi öğretmek, iyiyi yaymak, iyiyi baş tacı etmek isteriz. Gece gündüz demeden buna gayret edenimiz çoktur. İyi için ne çok özveride bulunulur bilirsiniz. Bunu yaparken bütünselliği yani etkileşimi yakalamazsak, iyiliğin hangi bağlamda yani ne gibi bir senaryoda geçerli olacağına değinmezsek, koşulların değişebildiğine yani dinamiklere, belirsizliklere dikkat etmezsek elde edilen her sonuç durumun sağlığına yaramaz. Hatta zararlı bile olabilir. Bu endişemize karşın eğri oturup doğru konuşalım: bu iyiyi bulma işinin zorluğunu itiraf etmeli. Bütünü, bağlamı, anlık koşulların getirdiğini dikkate almak pek zahmetli olabilir. Onca özeni göstermek hazırlık ister, plan ister, kendini eleştirmeyi ve başkalarıyla örgütlü davranmayı ister. Gerekenleri ıskalayıp yükten kurtularak iyiliği kötü öğretmek öyle kolaydır ki, insan iyiyi anlatacağım derken…

Yazıda geçen Aristo hakkındaki bölüm filozofunyolu.com sitesinden, Kant hakkındaki bölüm antalyatabip.org sitesinin İyi Niyet ve Ödev Ahlakı sayfasından alınmıştır. Kopernik Devrimi e-dergi. tubitak.gov sitesindeki bilgilere dayandırılmıştır.

Tempo yalnız el çırpmak değil

İlkokul çağında pek de uzun boylu düşünmeden şiir yazasım gelmişti bir gün. Aklıma eseni o günlerimde ağır ağır düzelterek

 Tık tık eder durursun 
 benim cici saatim
 ama geri kaldın mı 
 kötü olur şu halim

yapmıştım. Durduk yerde saat de nereden çıkmıştı? İlk kol saatimin alınmasına daha dört yıl vardı. Galiba şundan: Kurmalı saatlerin çalışmalarına bayılırdım. Babamın Hislon marka kol saati vardı. Komodinin üzerinden kaptım mı kulağıma dayardım. İşittiğimde o düzen hayranlık verirdi. Yahu küçücük avucumun içindeydi işte.. Olan bitene aldırış etmeden biteviye işleyen, kendi halinde, kendine yeten minyatür bir dünya. Bugün anlıyorum ki, o kurmalılar işleyişlerinin mükemmelliğinin yanında bir de çevre dostu imişler; ne pil istelerdi, ne de kimyasalları.

Sonra zamanın kısa ya da uzun ama eşit parçalara bölünmesi ve tekrarlar ile karşılaşır oldum. Pek çok çeşitlisi vardı.  En başta, hani vardı ya,  bayramların resmi geçitlerinde. Önlerinden geçen okulları valinin, belediye başkanı ve kolordu komutanının ayakta selamladığı portatif tribüne yaklaşırken, sol ayak ile bandonun davulunun uyumu... Hep aynı ayağım yere değdiğinde, tam o anda, duyduğum “Güm”ü hep özlerdim, hala da özlerim. Anlayamadığım bir nedenle bana ailenin dışında, kendi başımayken de var olabilecek farklı bir güven, bir aidiyet duygusunuı tekrar tekrar tattırırdı.

Tempo tekrardır. Ama yankı gibi bir tekrar değil. Aynı fıkrayı defalarca anlatana “Yine mi?” demede akla gelen tekrar (“Off yaa”)  gibi değil.  Ölçülüdür. Tempo zaman üzerinden bir ölçünün tekrarıdır.  Arı kanadını saniyede 250 kez çırparmış, kuşlar ise yalnızca 25 kez. Uçarlarken arılarla kuşlar aynı süreyi iki ayrı ölçüde bölerler, hem de on kat farklı ölçülerde.

Tempoda ölçü ve tekrarın yanında bir şey daha zorunludur: hareket. Arı kanadını yukarıdan aşağıya indirir, tokmak davulun derisine değer, saatte pandülün yardımıyla gidip gelen dişliler birbirine vurur, sis içindeki Bolu Dağında yol kıyısı işareti sarı renkte parıldar ve söner. İnmek, değmek,  vurmak, parlamak… Kısacası hareket. O yoksa, eylem olmadan tempo da olmaz.

Düzeni ve hareketi duyularımızla algılarız. Vücudumuz kimyasındaki ufak değişikliklerle yanıt verir.  Bu ufak değişiklikler, tekrarlar sürdükçe birikir. Bir noktada duyguları tetikleyecek düzeye erişir. Tempo  yeterince devam edecek olursa uyarılır, kiminde korkar, kiminde heyecanlanır,  heveslenir, hatta sevinç duyarız.

Korku salan tempoları da unutmamalı. Filmlerde izleyici bunlarla nasıl gerilir bilmeyen var mı? Tehdit algılamadığımız uygun tempoları düşünelim şimdi. Beden hareketleriyle uyacak olursak daha da hoşumuza gider bunlar. Çünkü vücuttaki kimya değişikliğine yeni süreçler katılır. Yeni katılan kıpırtılar eskilere uygun adım eşlik etmeye başlamıştır. İşittiğiniz tempoya başınızı öne arkaya sallayarak eşlik edin, bir de başınız sabit tutarak yalnızca tempoyu dinleyin. Farkı anlayacaksınız.

Sahneden yükselen “Haydi tempo!” sözüyle ne yaparız? Elleri birbirine çarparak düzene uyarız. Biraz daha ileri gidip sallanır, yanımızdakilerin omuzlarına değer, ayaklarımızı usulüne göre yere vurmaya  başlarsak aldığımız haz artacaktır. Haydi bakalım.. Dansa bir adım kalmıştır. O büyülü hareketlenmeye, dansa, çok yakın yerdeyizdir artık.

 Kitleleri tempo ile coşturmanın pek çok   örneği var.  Karnavalların, festivallerin,   barışçı kitlesel gösterilerin bir tempo   eşliğinde sokaklarda akan o rengarenk   ahengini keyif alarak izlemek gibisi   yoktur.

  Tempo, birlikte olmanın, pay almanın   coşkusuyla sınırlı değildir.   Özgüveni     artırmak yoluyla yaratıcılık   ve verimi   olumlu etkiler. Dinamik olmayı, hareketli kalmayı teşvik eder. Zorlanmanın verdiği güçlük daha az duyulur. Tempo ile yapılan jimnastiği düşünün. Diğer zamanlarda olsa kolunuzu, bacağınızı ağrıtacak esnetmeler kolayca yapılabilir, hem de defalarca, değil mi? Tempo işini görmüştür.

Tempo ile hızlı olmayı karıştırmamalı. Futbol karşılaşmalarını anlatanlar bazen bu hataya düşüyor. “Beşiktaş tempo yapınca kazandı.”. Tuttuğum takımın kazanmasına sevinirim elbette, ama artan hıza tempo denilmesine sevinemem. Tempo başka. Daha çabuk olunmuş, oyuncular her dakika daha çok yer değiştirmiştir. Fakat ayaklar arasında gezinen top saatin tıklamaları gibi gidip gelmemiş, kaleci topu elinden (ya da ayaklarından) hep aynı sayıda adım atıp çıkarmamıştır ki buna tempo diyelim.

Temponun düşüğü de olur, yükseği de. Askerin matem temposu adımlarıyla heybetli, kararlı bayram töreni geçiş adımları bunların örneğidir. Yaşamımızda asla temponun olmadığı zamanlar gibi, çok düşük, ortalama ya da yüksek tempoda geçirdiğimiz anlar vardır. Tabii yaklaşık tempolar, yani tamı tamına olmasa da birbirine yakın uzunlukta zaman ölçüleriyle tekrar edilenler olur.  Düzenli uyku uyuma alışkanlığı örneğin. Uyanık ve uykuda geçirilen süreler günden güne aşağı yukarı aynı tutulursa, bir uyku-uyanıklık temposu yakalanmıştır diyebilirim.

Peki, herhangi bir tempo, asgari kaç kez tekrar edilirse oluşur? İki üç, ya da dört tekrar yeter mi? Bence tempoyu kararınız belirler. Hangi faaliyete, ne gibi sonuç için yaşamınızın bir bölümünü ayırıp karar verdinizse onun süresince yapılan tekrarın sayısı esastır.  O yüzden kişiden kişiye, konudan konuya, o yaşam diliminizin koşullarına göre değişir.

Diyelim bir kitaba başladınız. İlk birkaç sayfadan sonra örneğin “Günde yaklaşık 25 sayfa” kararı temponuza ilk biçimini verecektir. Belki ilerledikçe pek kolay olmadığını görüp “Haydi diyelim 10-12 sayfa” yapabilmeniz elbette olanaklı. Önemli olan neyi ne kadar yapacağında kararlı olmaya alışmak ve onu kararın konusu bitinceye dek sürdürmek.

İmalat, madencilik, nakliye  işçilerine, işin zorluğuna göre, iş tamamlanıncaya kadar düzenli aralarla mola verilmesi önerilir.  Çünkü çalışanlar her seferinde bir dahaki molaya kadar daha kolay motive olacak, yorgunluk az da olsa atılacaktır, hele bir doyasıya nefeslenilsin.

Tamamı temposuz geçirilen bir ömür var mı, varsa nasıl olur? Bana sorarsanız, yaşamı tamamen rastlantılara bırakmak, hep fırsatları kollamak, kendini başkalarının iradelerine bırakmakla temposuz olunur. Oysa tempoyu yapılabilir mi diye denemeli, farklı tempoları tanımalı, kullanabilmelidir insan. Tempoyu sorgulamak, farklı tempoları denemek faaliyetlere (ve dinlenmelere) renk katar, yaptıklarımızı tek tek ayrıştırarak daha yakından anlamayı, daha sağlam değerlendirmeler yapmayı sağlar.

Örgütlerin yaşamında da temponun önemi yadsınamaz. Son günlerde hep duyar olduk: Ayda bir kez saatler boyu süren Halk Toplantısı yapan ilçe belediye başkanları var. Temsilcilerin her dönem dönüşümlü görev aldığı meslek örgütleri, iki haftada bir faaliyetlerini, proje gelişmelerini, gönüllü görevlendirmeleri üyelerine ayrıntılarıyla duyuran, her sabah temizliğini nöbetleşe yapan  dernekler var.  Her Cumartesi günü yönetici, öğretmen, hizmetliler ve öğrencilerle düzenli özeleştiri yapan Köy Enstitüsü geleneğini biliyoruz. Güven yaratan bu tempolu tekrarlar, aidiyet, plan yapma, değerlendirme, yenilikçilik  ve geliştirmenin temel taşlarıdır.
 
Tüm yaşamımız tempolu olsun demek istemiyorum. Robotlarmışız gibi yaşayamayız. Asla yoktur böylesi. Ama şunu bilelim: Tempolu geçirdiğimiz süreler yaşamı makineleştirmek değil, irademizle hareket etmeye güç katmaktır. Çünkü kendi kaderimize hakim olmanın bir bölümü tempo kararlarmızdan kaynaklanır.

Benliğimizi güçlendirmek, adım adım bölüklerde doğru değerlendirmeler yaparak geliştirmek için kendi tayin ettiğimiz tempolu aralıklara yaşamımızda daha çok yer verelim.   Kendimize karşı adil olmak için benliğimizin irade oluşturma özgürlüğünü, bir süreklilik içinde adım adım uygulama disiplinimizi kuralım. Örgütlerde tempolar yaratıp güveni, bağlılığı tempoyu birlikte oluşturmak ve mutlaka sadık kalmakla sağlamaya bakalım. Bunu yapmak, yaşam çekirdeğimize yerleşik kişisel ve örgütsel hukukumuzu geliştirecektir. Tempo bu hukukun usule dair  yanıdır. Usul önemli. Çünkü usuller araçlarımızı verir. Amaçlara ise ancak doğru seçilmiş araçlarla varılabilir. Zaten hukukun temel prensiplerinden birine göre  “Usul esastan önce gelir.” miş. Ne doğru!..

VİCDANA BIRAKMAK*

Her birimiz birer ‘vicdanlı insan’ olsak adil bir dünyada rahat yaşar mıyız? Bazılarının vicdanı kara da çektiğimiz her şey “kara vicdanlı”lardan mı ötürüdür?

Vicdan, insanlığın hep merakla ve çok önemseyerek üzerinde durduğu bir konu olmuş. Dönüp tarihe baktığımızda vicdan için akıl ve ahlâk temelinde felsefi, bazen de kâh dini kâh politik amaçlarla pek çok yorum getirilmiş.Onu, ilahi kudretin verdiği bir yeti olarak görenler olmuş.

Vicdanın üzerindeki gizem perdesini kaldırmak gerek. Çünkü vicdan öteden beri sorular sorulacak ve derinlemesine sorgulanacak bir kavram olmak yerine erişilmez düzeylere yüceltilmesiyle biliniyor.

Vicdan, önem verilen konularda içte yansıyan yargılamalardır. Yani kişinin kendiliğinden, öz ahlâki değerleriyle dolaysız bir biçimde yargılamasını sağlayan iç yetisi. Bir de kişiyi bunu yapmaya yönelten (motive eden) iç duyu imiş. Kişinin kendi edimlerini, tüm yapıp etmelerini ahlaki bakımdan yargılama yetisi vicdandadır. Bir başka ifadeyle vicdan, içimizin bilinci, kendi derinliğimizin bilinç düzeyidir derler.

Vicdan aracılığıyla kendimizi içimizde bir yargıç var gibi değerlendiririz. Burada birey, biri eyleyen diğeri o yaptıklarını izleyen iki kişi gibi oluverir. Siz hiç ayna karşısında ve etrafta kimseler yokken, ufacık ve bazı bazı da olsa kendinizi yargıladığınızı fark etmediniz mi?  İşte bununla, tam olarak antik Yunandaki vicdan kavrayışını yansıtırmışız biz insanlar. Vicdan bir de ahlâkın bireyin kişiliğini doğrulayan yanı. Benliğin işidir diye vicdanın başvurduğu ahlâkın her şeyiyle içimizden kaynaklandığını söyleyemeyiz. Dışımızın hem ahlâkı oluşturmada hem de onun kurallarıyla yargılama yapmamızda derin etkisi var.                                     

(Fotoğraf : https://imgflip.com/memetemplate/120274857/man-yelling-at-mirror)

Bakın hepimizin mutabık kaldığı toplum sözleşmemiz dediğimiz anayasa ne der: “Hâkimler, .. anayasaya, kanuna ve hukuka uygun olarak vicdanî kanaatlerine göre hüküm verirler.” . Böyle diyerek yargıçların esas olarak vicdani tercih yapmalarını ister anayasa. Fakat bunu yaparlarken  kendi dışlarında belirlenmiş olgulara uyumlu olmaları, yasa ve hukuk bilgisine başvurma zorunluğunu belirler. Örneğin yasaların güvencesi altındaki hayvan haklarını düşünelim. Bir yandan sokak hayvanları çocuklara korku salıyorlar, insanlara tehdit olarak görülürler. Yargıçların  ve kamunun vicdanı bunu hoşgöremez. Sokakları bu hayvanlardan arındırmak vicdanın bir yanına doğru gelebilir. Öte yandan vicdanın bir de “Canlı bunlar. Yazıktır. Yaşasınlar, ama insanlardan uzağa, kırlara sürelim.” diyen sesi duyulur. Ya yasalardaki durum? Sokak hayvanlarından, onların canlarına kıyarak, ya da onları alıştıkları, karınlarını doyurabildikleri yerlerden uzaklaştırıp zorla kırlara bırakarak kurtulmaya izin verilmez. Yargıçtan vicdani hükümünü bunları söyleyen yasalara uydurması beklenir. Yani dışarıdan gelene de açık olacaktır yargıcın vicdanı.

“Dışarısı” demek diğerleri demek. Diğerleriyle etkileşim vicdanımızı biçimlendirmede etkilidir. Yaptıklarımıza karşılık gördükçe davranışımızın kabul edilip edilmediğini anlarız. Vicdan başkalarını izleyip tercihlerini anladıkça da oluşur. 

Ama araştırmacılar, bu dışarıdan etkilenme her birimizde aynı sonucu yaratmaz diyor. Yani vicdan, eninde sonunda yansız, dosdoğru, her akıllının varacağı aynı neticeyi verecek sanmayalım. Vicdana seslenmek, yaptığımız ettiğimize ahlâken haklılık kazandırmaz. Çünkü onun asıl işi kendi tutumuzu iç dünyamızda savunmak, haklı buldurmaktır. Vicdan, ille de başkalarını eylemimizin doğruluğuna ikna etme zorunluğu taşımaz. Vicdanın hepimizin ortak doğrusuna (neyse o artık!)  yönelik olduğunu düşünmeyelim. O yüzden, başta kulağa hoş gelse bile, Ankara Emniyet Müdürlüğünün dış duvarında yazan “Herkesin polisi kendi vicdanıdır.” sözüne inanmakta zorlanırım. Çünkü vicdanlarımız üzerinde süzülüp gelmiş izlenim ve değerler, bizlere özgüdür. Vicdanımın el verdiği bir şey, diğerine ters gelebilir. Üstelik bunlar duygularda sabitlenecek kadar çok defa tekrarlanmıştır, güçlüdür, kolay değişmez.

Vicdana kaynaklık eden bireysel ahlâkımızın, zaman içinde, kendimizin ürettiklerinden çıktığı fikrine daha çok eğilimliyim. Bu anlayışa göre büyük oranda içinde yoğrulduğumuz kültürün ve yetiştirilişimizin kazandırdığı yargılama yetimiz durmaz, gelişir. Yine nörobilimin kanıtlarıyla desteklenen bu fikre bakılırsa, yetideki gelişme, akıl yürütmeden ziyade sezgi kaynaklıdır. Ayrıca duygularımızın etkisindedir. Bundan ötürü öncelikle vicdana dayanarak doğrudan iyilik geleceğini beklememeliyiz. Ondan sonra diyalog, kanıtlama ya da topluluk iletişimi yollarından ziyade, vicdanı oluşturmada sezgi ve duygulara hitap eden yolları benimsemeliyiz. Ne ki o yollar? Bence onaylanma, doyum ve ödül. Bunlarla içimizde bir kıpırtı olur. Dışarının içimizdeki yansımalarına kalmıştır iş.  Alın örneğin suçluluk duygusunu. Gelişimsel psikoloji çalışmaları bir şeyi göstermiş: Kabahate yönelmemizi engelleyen bu duyguyu ateşleyerek kendi kendimize verdiğimiz değeri düşürmek, vicdanın işi imiş. Suçluluk duyacaklarımızı yapmamak. Kendimizle gururlanmak, doyum elde etmek buradan geçiyor o halde.

Düşündükçe aklıma gelir: vicdan yalnızca kabahat işlememizi engelleyen yargılarımız değildir. Olumlu, sağlıklı tutum almanın gerisinde de vicdan olabilir. Yani yanından geçip gitsek, hiç elimizi uzatmasak pek bir şeyin fark etmeyeceği şeyleri iyiliğe yöneltmek, düzeltmek, güzelleştirmek de vicdanla ilgili. Kaldırımın ortasına fırlatılmış boş pet şişeleri, içi boşaltılmış koca boy çerez paketlerini, rüzgarda uçuşan poşetleri kaldırıp atık kutusuna atmasak kabahat mi olur? Hayır, ama öyle değil işte. Bir an, ambalaj atığının ne anlama geldiği bilgisi ile “yerdeki kirliliğe el uzatmamak gerek”, hatta “işin mi yok!” diyen bilinç karşılaşır.  Kabahatimiz yoktur, kimse hesap soracak değildir. “Yine de böyle olmamalı” diyen iç bilinç yargılaması ile tutar o atığı yerden alırız. Bunu yaptıranı soran olursa, ben “Vicdandır arkadaşım” diyorum.

Bu dediğim, düşeni kaldırmak, görme engelliyi karşıya geçirmek, askıda ekmek uygulamasına katkı gibi şeylerle sınırlı değil. Onlar yardımdır. Elbette onlar da vicdanın işidir. Ama onlardan gayrı vicdanla yaptıklarımız var. Başta dayanışma gelir bence.

Dayanışma, ortak davranırken bugün elde edilebilecek çıkarı gelecek yıla ertelemeyi, kişisel yararın azlığını bile bile göze alarak başlar. “Kaz gelecek yerden pilici esirgememek”ten uzaklaşmaktır. Dayanışmada bir iç huzur, bazen kelimelerle anlatılamayacak bir rahatlama, ortaklaşma hazzı duyarız. İşte onu yaptıran vicdanın kendisidir. Üstelik yukarıda dedik ya, sonunda ele geçen onaylanma, doyum ve gönül ödülleri sayesinde dayanışma, vicdan üzerinde çalışır, onu işler, yeniler, değiştirir.

Komşuluğu da böyle görelim. Bir tek karşı kapıyı çalıp dönüşünü beklemeden bir kase aşure vermeyi değil.  Daha çoğunu, daha fazlasını. Mahalle, semt ortaklığı komşuluğundan söz ediyorum. Eğer komşuluğu onaylar, komşuluğun vereceği doyumu artırır, ödüllerini çoğaltırsak tutumlarımız vicdanlara bırakılacak noktaya gelir. Gözünüzü kapadığınızda karşıdan karşıya geçen kim olursa olsun yol veren sürücüleri, susuzluk çeken ağaç fidanına evinden su taşıyan sokak sahiplerini, aracını tam köşeye park etmeyip dönüş yapanın görüşünü tıkamayı kendine yediremeyenleri, kirletmemeyi benimsemişleri hayal edebilirsiniz. Bunlar çoğaldıkça öteki vicdanlar da topyekûn düzelmeyi cevapsız bırakmaz.

Yaşantımızda olanlar vicdana bırakmaya değmesine değer, ama vicdanı nasıl oluşturuyoruz? Işte yapacağımız buna hak ettiği özeni göstermek.

* Bu yazıda Stanford Felsefe Ansiklopedisinden yararlanıldı https://plato.stanford.edu/entries/conscience/

Zihniyet ah zihniyet!

 Ne çok takmışızdır şu zihniyet işine. Bir meseleyi konuşanları düşünün. Büyük çoğunluğuna göre düzelmeyeceğine inandığımız ne varsa hepsinin gerisinde zihniyet vardır.

Zihniyet, yerleşmiş ve genelleşmiş değer yargıları ve kabullerin toplamıdır. Yerleşmiştir çünkü kolay kıpırdatamazsınız. Bırakın değiştirmeyi, kan ter içinde kalarak itip kaksanız dahi yerleştiği ortamda çok zor oynar. Hacıyatmaz gibidir mübarek, sallanır sallanır yerine döner! Bunun üstüne bir de genelleşmiştir. Bir zihniyet evden işyerine, eğlenmeden öğrenmeye her yerde kendini gösterir.  Bireyselde, toplumsalda, ha resmiyette ha özel yaşamda, fark etmez.

Zihniyet kendini küçük, ilk anda önemsiz görünen işaretlerle gösterir. O işaretin gerisinde ne vardır azıcık düşünün, örtük de olsa bir zihniyet usulca kendini gösterecektir. “Merhaba. Yine ben!” diyebilir.

İşlevi kalmamış, gösterdiklerinin yerinde yeller esen tabelalar. Buyurun şu yukarıdakine bakalım. Yıllar önce kapatılmış bir PTT şubesinin yolunu gösterir pırıl pırıl bir tabela. Hep gözüme çarpar.  Şubeyi kapatanlar sökülmesine gerek duymaz. Aylar, yıllar geçer kaldırılmaz. Kaldırılmasını isteyen çıkmaz. Herhalde pek dikkat de çekmez.

Olasıdır ki, o tabelalar yerlerinde dururken de kimsenin baktığı, okuduğu, dikkate aldığı yoktur. Bir de “Yerinde kalsa kime zararı var?” deyip yanından geçiliveriyordur.  Yazıya, yazılı olana, yazılıp bırakılana ilginin azlığı zihniyetin izini taşıyor mudur acaba? Okumanın, kuralın, yazının, doğru bilginin önemsizliği, buna karşılık birilerinin sözüyle hareket etmenin ya da 'kalabalık ne yapıyorsa onu tekrar etmek' yeter. İşte bu zihniyetinden olmasın?

“Bükemediğin eli öpeceksin.” zihniyet örneğini söylemeden geçemem. Bir hocamın vaktinde bu söz için dediği gibi, “El bükmekle el öpmekten başka seçenek olmayışının kabulü” değil midir bu? Otoriter bir zihniyeti benimsemiş olmaya inanmanın, güçlüden yana çıkmaktan başka yol bilmemenin sonucudur bence. 

Celal Şahin’in unutulmaz taşlama sözlerinden bir bölümüdür bu üstteki. “Adamını bulacaksın” başka bir tipik zihniyet.
Ne usul, ne öncelik, ne de plan.
Yalnız sözü geçen görevinde seni kayıracak bir insan.

Elbette zihniyetin her türlüsünü olumsuz görmek olmaz. Böyle yaparsak bir çıkmaz yol zihniyetine kapılmışız demektir. İnsan değerine saygıyı, vefayı, yardımlaşmayı, bilgeliği yücelten genel yargılar, önkabuller de var. İdeali için dürüstçe kişisel bedeller ödeyene, şehite, içtenlikli hayırsevere diğer özellikleri bir yana, başka bir gözle bakılır.

Zihniyet konusunda cesaretlendirici bir yön daha; zor da olsa zihniyetin değişme yolu açılabilir. Elbette bu, zaman ister. Albert Einstein “Önyargıları yok etmek, atom çekirdeğini parçalamaktan zordur” demiş. Öyle olsa da, zamanın törpüleyici, bükücü, en sonunda kırıp parçalayıcı etkisini bir kenara bırakamayız. Önce küçük küçük belli belirsiz olur zihniyet değişimi. Ancak kafayı takanlar fark eder bu safhada. Sonra hız kazanır ve katılmayanın kaybedeceği derecede yerleşivermiş farklı bir zihniyete yerini bırakır.

Tek tek temasla insanların zihniyetini değiştirmek zor. Ama bunun bir ölçü daha kolayı var. O da kitlesel davranışların doğurduğu iklimde zihniyetin zorlanması. Küçük kitleler halinde insanlar uydukça, hele bir de çevreye ses verirlerse zihniyet sarsılabilir. Kökleri fırtınada oynamış  dev ağaçlar gibi olur.

Sigara yasağı bunun bir örneği. 80’li yıllar öncesinde  kim derdi ki, dükkan sahibi müştersi yokken dahi, içerisi yerine kaldırıma çıkıp sigarasını tüttürecek? Ya da otobüs dolusu insan, 3-4 saatte bir mola verilesiye dek yanındakiyle muhabbetine sigarasız devam edebilecek? Yavaş yavaş okul bahçelerinden de uzaklaşılıyor, farkında mısınız? “Sigaramı yakarım dumanına bakarım, kime ne?” zihniyeti yerini mahcupca “Burada içiliyor mu acaba?” ile izin almaya, “Yapmayın n’olur, o kuytuya, o izbe yere kadar mı gideceğim?” yalvar yakarlarına vardı bu iş. Nasıl oldu? Kural, takip, ısrar, nezaket içinde topluluk baskısı, gerektiğinde uzun izahlarla.

“Elinde yalnız çekiç varsa hep çakılacak çivi ararsın.” dar bakışlı zihniyetin geri planında neyin yer aldığını güzel anlatır. Elindeki araçları, seçenekleri çoğaltmak. “Başka ne yapılabilir? Farkı ne olur?” sorusunun değeri büyük. Araçlar kültürün, o da zihniyetin temel taşlarındandır. Cep telefonları ile fotoğraf ve video çekme aracının, mahremiyet kültürüne neler getirdiği ortada.

Bankalarda “kuyrukmatik” adı takılan numara alma başladı başlayalı bir şeyler oldu, fark ettik mi?  Her yerde bir numara alma ve ekranda akan numaraları izleme adeti yer bulmaya başladı. İşini takip edecek olanlar, ite kaka araya dalmak yerine, önce numara verilen bankoyu arar oldu. Çağrı merkezi “Bekleyenler içinde otuzdördüncü sıradasınız” dediğinde kızgınlıkla duvara fırlatamayacağınz kadar –maalesef- pahalı bulduğunuz telefonunuz elinizde, çaresiz beklemek gerektiğini de kabul eder olduk.

Sigara yakma keyfinin aldığı yara ve sırasını bekleme sabrı zihniyetin küçük lekelenmeleri size önemsiz mi göründü? Unutmayalım ki, her uzun yolculuk ilk ve belki biraz da çekingen adımlarla başlar.

Bu yüzden bazenı dost söyleşilerine, “O dile getirecekleri zihniyet  var ya, işte onu yavaş yavaş yerinden etmenin çaresi ne olabilir?” düşünerek giderim.  Aklıma ilk “Neden ki?” diye sorgulamak gelir. Çünkü her zihniyetin gerisinde kendi hikayeleri var. Ama uzun, ama eski mi eski, ama çok karışık hatta kuşkulu olurlar. Yine de o hikayeler bir zihniyeti sapasağlam ayakta tutar.

Eleştirel akılla o hikayeler tanınabilir, anlaşılabilir, hatta kıyaslanıp zayıflatılması için sınanabilir. Buna girişmenin yaygınlaşması için, sıkça kapıldığımız “Eğitim şart” zihniyetini yetersiz buluyorum.  Eleştirel akılı yalnız okullarda, kişisel gelişim kurslarında öğrenmeye bırakmasak ne iyi ederiz. Zihniyetin gerisinde yatanı, onun da nedenini, hangi doğru sanılanları gördüğümüzü biraz konu etsek. “Nerede buna ayıracak zaman?” değil mi? Sakın bu da…

Çok ses, çok başlılık mı?

 6 Ekim 2023 Cuma günü başlayıp Gazze’de İsrail’in muazzam silahlı gücüyle tırmandırılan, binlerce masum cana mal olan  çatışmalar, aklı başında herkesi  barışı düşünmeye zorladı. “Barış için çok sayıda akıllı insan gerekir, ancak savaş için tek bir aptal yeterlidir.” derler.  Çok akıl gerek, yani çok aklı dinlenmezsek  barış ümidi yoktur diyebiliriz.  Öte yandan tek başına kalmış aptal akıl kolayca savaşa yol açabilir.  Elbette her tek akıl, her durumda aptallık yapacak değil. Fakat bir aklın aptallığı, çok aklın aynı yanlışa düşmesine göre çok daha olası. Çok akıl, farklı sesler çıkarır, her ses kendi dayanaklarını, koşullarını açıklar ve birbirini özgürce sorgular, bir iradeyle toparlanmayı arzu ederlerse  tabii.  Bir toplumda aklın çokluğu böyle kullanılırsa neler yapılmaz. Bakmayın siz o toplumun şu kadarını aptal bulmalara. İşlemeyen demir elbette parlamaz. Çok akla başvurulmadıkça, akılların söz etmesinin yolları aydınlatılmadıysa, kısacası yüzyıllardır akıllar köreltildiyse, işlenmeyen demirdeki  gibi elbette çoğunda minik pırıltı bile görülmez.

İrade ve toparlanmak... İşte orada “baş olmak”ı buluruz. Yönetmek, önder olmak, sözünü geçirmek  anlamında sık kullandığımız bir deyim.  “Bu işin başı kim?”, “Bir baş ol da, istersen soğan başı”, “Ayaklar baş olmuş” deriz de, hiç dikkat ettiniz mi, hepsinde baş tekildir.  Baş bir tane olur.  Ortak kabulümüz budur.  Niye?  Ya o baş çokluk ise? Her bir başın (yani o baştaki aklın)  başka bir yana çektiği, dağınık, bölünmüş, sonuç alamayacak bir debelenme çıkacaktır. Bir bataklıkta tutunacak o tek dalı bulamadan çırpınmak. Bakınız ama, o bir tane dal, ancak tutunanı kurtaracak sağlamlıkta ise işe yarar.

Bir çıkmaza düşmemek için yüzü tek bir yöne dönmek, bütün gücü belirlenmiş  o bir yana yöneltmek isteriz.  Bu,  o tek başın yol göstericiliğinde, adeta onun tarif ettiği izi takip ederek sağlanabilir.  Yani başın bir hüneri olacaktır.  Önce yolu bulmasında sonra o yolu anlatabilmesinde. Tarih insanlığa bunu öğretmiş.  “Her kafadan bir ses çıkması”ndan işte bu yüzden kuvvetle kaçınılır. Çünkü ağzı olan konuşacak, sözler ortaya dökülmekle kalacak, her kafanın sesi yalnız sıradan bir atışma düzeyini  geçemeyecek olursa, yol ve yön duygusu kaybolur, gücün odaklanması  büyük zora  sokulur.

Çok seslilik bu değildir.  Neden mi? Çünkü benim anlattığım çok sesli ortam hiç de gürültü çıkarmaz. Asıl amaç bir yanda, kendi işine öyle geldi diye söylenen sözlerle çok seslilik yaşatılamaz. Öte yandan tek bir kalıba dökülerek de çok sesli olunamaz.  Kalabalık senfoni  orkestralarının, tüm düzeni önceden kurulmuş, temalı “ses ve sus” dizilerini, sehpalardaki  notaların ve şefin çubuğunun verdiği işaretlerle disiplin içinde güzel biçimde ortaya dökmesi gibi de olmaz o. Biz enstrümanların çoğulluğunu değil, şarkıların, melodilerin, biçimlerin çoğulluğunu düşünelim derim.  Farkı anlayabiliriz.

Çok seslilik, değişik düşünen, değişik yerlere de varabilecek  akılların izini sürmekten doğar.   Ortak bir zeminde görüşünü  özgürce sergilerken, farkları ve gerekçelerini  sunmayı gerektirir.  Kendinden farklı olanları değerlendirişini  ve kendi önerilerini  açıkça ortaya dökmeyi  de. Rengarenk çiçekler arasında yol almak gibidir çok seslilik.

Yukarıda baş olmak  beceri  işidir dedik.  Farklılıkları anlamak, tercihleri bunlar ışığında yapmak ve yönlenme  nereye dönük, alınacak yolda nasıl ilerlenecek konularında  çok sesi dikkate aldığını her akla açıkça gösterebilmek.  Eskiler ne güzel demiş: “açık fikirli olmak”! Çok sesliliğe baş olacaksan eğer, sana gereken bu beceriye sahip olmandır.  Bir bakıma özel bir zeka.  Bakınız  Francis Scott Fitzgerald  “Birinci sınıf bir zekanın testi, iki zıt fikri akılda aynı anda tutabilme ve hala işlevini sürdürebilme yeteneğidir.” demiş.  Uyuşmaz görünen fikirlerden yarar çıkaracaksın.  Ama, önce bu birinci sınıf zeka, zıt görünenler gerçekten düşünülebilecek, akıl işi, gerçekten olabilir fikirler mi, onu tartacak. Belki birinin eksiğini diğerinden derlediğinle azaltacak.  Baştan akıl edemediği, sesin birinden öğrendiği sakıncayı halletmesi gerekecek.  Başka türlüsü de var:  “Ya bu değilse, ya öbürü doğru çıkarsa” diyecek, baştan alacağın uygun önlemlerle yola çıkacaksın.  Hani “A tamam, bir de B planın olsa” derler ya, öyle. 

Çok seslilik, emin olunuz, yanlıştan erken dönmenin güvenilir yoludur. Çünkü her ses diğerinden farklı bir odaklanma, başka açıdan bakan gözün gördüğüdür. İnsanlı uzay uçuşlarını ve yer istasyonlarındaki ekipler nasıl oluşur, çalışır bir anımsayalım hele. Uzay kapsülüne “Yap!” komutu, aynı misyonun farklı ama bağlantılı alan sorumlularının her birinin ayrı ayrı “Tamam” demesinden sonra verilebilir. Ya hepsi “Tamam” değilse? Hızla başka seçenekler düşünülür. Yanlışın olasılığı azalır. Seslere kulak tıkayıp tek bir irade olsun diye mutlak olana bağlandıkça, bu olasılık artarak var olacaktır.

Çok sese kulak vermek bir yarar daha sağlar: yaratıcılık. Metrobüs (otobüs özel yolu) fikri buna güzel örnek. Ulaşımın bazı yerlerde  büyük altyapı yatırımından kaçınıp hızla hizmete girmesi gerektiği sesi, bir; toplu taşımacılığın ulaşımı yavaşlatıp zaman kaybı  getirmemesi  arzusunun sesi, iki; kentiçi taşımada küçük ama hızlı araçlarla yolcu kapasitesinden fedakarlık yapılamayacağı sesi, üç. Bunlar bir arada düşünülmüştür. Makul süreli bir yatırm, olağan trafikle karışmayacak ayrılmış bir yol ile kazanılan hız ve büyük gövdeli güçlü araçlar.

Çok sesliliği bazılarının dediği gibi “ara yol”culuk, renksizlik ya da teslimiyetçilik diye görmeyelim. Suya da sabuna da dokunmasını bilerek çok sesliliği yaşatmak olanaklı.  Çünkü elini kirletmeden esenlikli hayat sürdürülemez. Sınamaya, denemeye şans vereceksin. Her sese hakkını tanımakla, ne dediğini yansıtmak, olacaksa da olmayacaksa da nedenini açıklamakla olacak bu. Kendi rengini belli ederken diğer renkleri soldurmamak ve seslere, düşüncelere ciddiyetle kulak verecek, ses çıkanların keyfi tutumlarından bağımsızlığını korumaya özen göstereceksin.

Bazıları ise çok sesliliği işleri bölüştürmek (işbölümü değil) ile karıştırır. Hani avucun içinden başlayıp bir elin parmakları tek tek gösterilerek anlatılan o oyun vardır ya: “Buraya bir kuş konmuş. Bu yakalamış. Bu yolmuş. Bu pişirmiş. Bu yemiş. Bu da ‘hani bana hani bana!’ demiş” deki gibi.  Hiçbirinin yaptığının ötekileri kapsadığı yoktur. Aslında herkes bağımsızca görevini görür “şimdi top sende” diye sorumluluğu ötekine savurur. Bir bakıma üstlendiği sesi verir ve kurtulmuş olur. Çok seslilik böyle olmaz. Çünkü varlıklarını alınacak ortak sonuca bağlamış seslere belki farklı ağırlıklarla, farklı odaklanmalarla, zamanlamalarla ama bir arada yer verilmemiştir. Her ses sonuç alınıncaya dek diğerlerini tam ve açıkça duyacak; işin bir yerinde, ola ki buna göre kendini gözden geçirecek, kendi tonunu değiştirecektir. Bir korodur, evet. Lakin besteyi ve düzenlemeyi, durumuna göre orada, canlı ve ortaklaşa yapmaktır.

Doğrudur, çok sesliliğin o eşsiz ve güzel sonuçları için ödenecek bir bedeli var. Yolu bulmada kolaylaştırıcı bir baş. Onun yanında her biri akıl işi, incelenmeye açık, birbirine değgin lafı olan çok sesi  bir arada ve aktif tutacağız. Gerisi o bir başın niyetine ve hünerine kalmış.  Çok başlılığa varmadan çok sesi gerçekten işe yaratacaksak, lafını bir yana koyalım.  Yaşamın her yerinde yapılacaklar var ve çok seslilik doğru uygulanmayı beklemekte bana kalırsa.

Hayallerim, Aşkım ve ...

Son okuduğum romanda yıllar evvel İzmir’de iki esnaf, biri Müslüman diğeri Musevi,  insan çalıştırmanın incelikleri üzerine konuşur.  Musevi olanı zaman zaman sabahın erken saatlerinde çalıştıracak kimseyi bulamadığından, işçilerin işleriyle ilgili sabit fikirleri olduğundan, hiç esneklik göremediğinden yakınır.  Müslüman olanı ise arkadaşına yanıtında, iş sahibi olanların birer de hayali olduğunu, bu hayalin ikide bir değiştirilmesinin  hoş karşılanmayacağından söz eder.  “Sen bilmezsin bizi. Mayamız hayalle yoğrulmuştur. Hayal uçunca akıl kalır mı?” diye ekler.

Doğrudur. Hayal  uçarsa akıllı olmayı beklememek gerek. Aklı özgür kılan, olmayacak gibi görünen şeylerin birden bire beliren ince ayrıntılarına hayaller sayesinde odaklanırız. Bayıldığım bir hikaye var benim: Yıllardır bir otomobil alma hayali kuran kendi halinde bir aile. Adam, şöyle adamakıllı bir aile otomobilleri olsa hayalini eşi ve çocuğuna uzun uzun anlatmaktadır. İşte şuralara gidilecektir, ev ziyaretlerinde geç saatlere dek rahat rahat oturulabilecektir. Uzun yola mı çıktılar, su ısıtıcısı ve mini buzdolabından kesintisiz içecek servisi olacak, koltuklar yatırılıp deniz manzaralı tenha bir yamaçtaki dev ağacın gölgesinde ailecek püfür püfür öğle uykusu bile çekilecektir. Üçü birden o erişilmez hayalle kendinden geçmişken ufaklık fırlar ortaya “ Tabii ya baba, önde oturup yol boyunca istediğim albümü taktığım gibi ne dinleriz o gümbür gümbür sistemden  ha!”. Anne birden hiddetlenir “Aç o kapıyı ve derhal in bakiim sen önden, babanın yanı her zaman benim yerim.” Hayale kapılmak akıl yürütmenin olmayacak derinliklerinde böyle gezinmektir işte.

Ünlü fizikçi Albert Einstein boşuna dememiş: “Hayal gücü bilgiden daha önemlidir. Çünkü bilgi sınırlıyken, hayal gücü tüm dünyayı kapsar.“ Bilgi elbette önemsiz değildir. Bunu asla söyleyemem.

Ama bilgiyi yararlı kılan hayal gücüdür.  Bilgiyi iş yapar kılan odur.

Bakın bir büyük eğitimcimizin(*)  izlediği anlayış neymiş: “Bilmek yapabilmektir.”  Yapamadığım bilmeyi ne edeyim, değil mi? İyi de, tarihi, dünya ülkelerinin siyasi yönetim biçimlerini, kır çiçeklerinin, otlarının adlarını, şiirlerin, şarkıların, yazarlarını bestecilerini bilmekle ne yapabilir ki insan? Bunlar sayesinde farklı olanları birbirinden ayırmayı, çeşitliliğin gerisinde yatanı, zihnimizde benzerlikler üretmeyi, aklımızdan geçeni  başkasına anlatabilmeyi, örnekleri çoğaltmayı, çağrışımlarla yenilikler düşlemeyi yapabiliriz. Ama hepsinde çerçeveyi ve bağlayıcı dolgu malzememizi sunan güç, hayal kurabilmemizdir. Hayal etme gücü.dür Einstein'ın vurguladığı bu olsa gerek.

Hayal gücünün büyük gizi birleştiriciliği, kurmacacı oluşunda yatar. Bağ kuramazsak, sınırlar tarif edip sınırların içini birbiriyle bağlı şeylerle doldurmayı, sonra sınırları yeni baştan ve daha da ötede çizmeyi beceremezsek, bu gizemli gerçek pek işimize yaramaz. Kısacası yapabilmeyi olanaklı kılan hayalciliğimizdir. 

Yaratmak var ya, hayalsiz olmaz. İnsanların tüm yarattıklarını düşünün. Hepsini salt hayallere bağlayanlar var. Biri de çok satan Sapiens kitabıyla tanınan Noah Harari. Bakın  o kitabında ne der: “Birileri milyonlarca insanı tanrılara, milletlere veya sınırlı sorumlu şirketlere inanmaya nasıl ikna eder?..  Kendi aramızda sadece fiziksel olarak var olan şeylerden, örneğin nehirlerden, ağaçlardan ve aslanlardan bahsedebilseydik eğer, devletlerin, kiliselerin ve hukuk sistemlerinin kurulmasının ne kadar zor  olacağını bir düşünün.” Hayal kurmasak, hayallerden konuşmasak, hayalleri dönüştürmesek şimdi kolay görünen uzak yolculuklarımız, inanılmaz özellikler gösterebilen malzemeler, yetenekli gençlerimizin ortaya çıkışı, tükenmez lezzet kaynağı yemeklerimiz, türlü çeşitli kutlama, anma törenlerimizin yerinde yeller esecekti.

Hayaller elbette düşünüldükçe soluk alıp yaşar gelişir. Düşünebildiğimiz için hayallerimiz var. Her hayal bir düşünce ürünüdür, ama her düşünce bir hayal değildir. Çünkü düşünce, hayalin yazı tahtasıdır. O tahtaya başka neler neler yazılır. Ay sonunu nasıl getireceğimizden tutun içimizin içimize sığmadığı sevinçli bir anımızda birden karşılaştığımız çok üzgün birine ne diyeceğimize ve bize söylenen bir sözden alınmak gerekip gerekmediğine kadar çok farklı şeylerin oraya yazıldığı doğru değil midir?

Düşünce özgürlüğünü istememizin gerisindeki asıl neden,  bana kalırsa, hayallerde özgür kalınmasını arzulamaktan ibarettir. Özgür hayallerle ileri atılır, ancak özgür hayallerine itibar edersek insanları iyiliğe ikna edebiliriz.

Bir hayal etmek var, bir de hayal kurmak. İlki de gerekli. Biçimlendirilmiş, tanımlanarak sunulmuş ama şimdilik uzakta duran bir öngörüyü benimsemek, akılda onun peşine takılmak ne güzel şeydir. Şöyle her sokağında günün her saatinde  enfes çiçek kokuların eşliğinde, açık pencerelerinden müziğin, kahkahaların yükseldiği, geçim derdinden azade  güvenlik içinde gezilen, her köşebaşında ağaç altında dinlenilirken bas-iç  çeşmelerinden doyasıya tertemiz Elmadağ suyu  içilebilen, her yaşa seslenen sade, şirin toplanma, öğrenme ve eğlenme olanakları,  güleç servisiyle gün boyu geç saatlere kadar açık ve seçenekli olanaklarıyla bir mahalleyi hayal etmek, güzel olmaz olur mu?..  Yine de hayal kurmanın yeri apayrı. Kurulan hayalin müellifi siz olursunuz, her yanıyla size özgüdür. Hayal kurmak bir yandan aşk gibi tutkuyla, adeta esrik bir havaya kapılmaktır. Özeldir o. Hayaller, aşk gibi ayakları yerden kesebilir dostlar.  

Hayallerim, Aşkım ve Sen(**) adında bol ödüllü bir film var. Filmde hayal edilen bir "Sen" vardır. Lakin bana soracak olursanız  hayaller de aşk da önce kendini yaratmaktır. Bir “ben” olmanın yolu ancak hayallerle açılır. Her türlü gizlerimizi içeren, her şeyini başkalarının bilemeyeceği, bilse belki kolay kolay  kabul bile edemeyeceği birer “ben” yaratmamız ancak hayallerimizle olası.  O yüzden  bu üçlemenin yanına bir de  “Hayallerim, Aşkım ve Ben” eklense var ya, benim için tam yeridir.

(*) Köy Enstitüler denilince ilk akla gelenlerden eğitim uygulamacısı  İsmail Hakkı Tonguç (1893-1960)

(**) Hayallerim, Aşkım ve Sen başrolünde Türkan Şoray’ın oynadığı 1987 yapımı Atıf Yılmaz  filmidir.

ÖrgütleŞme deyip geçme bak!

 

Adına kuruluş, kurum, organizasyon veya teşkilat denilen belirli bir otorite ilişkisini içeren  insan gruplarını her yerde görebiliriz.  Örgütler, ortak bir amaç çerçevesinde kurulmuş, ortak bir çalışma düzenine sahip, kendi verimini yönetebilen toplumsal düzenlerdir (^*). Bu planlı ve eş güdümlü işbirliği grup bileşenlerinin işine gelir:  örgüt, organizasyonu oluşturan herhangi bir öğenin tek başına, kendi yetenek ve kapasitesiyle yerine getiremeyeceği işlerin yapılabilmesini sağlar. Bunun karşılığında bileşenlerin ödediği bedel,  özgürlüklerin kurallara bağlanarak belli durumlarda sınırlanmasıdır.

Örgütleşme, örgüte dönüşme, özünde örgüt tanımına uymayı ve örgüt biçimini almak demek. Bu bakımdan her toplanmanın örgütleşme olamayacağını anlamalıyız. “Haydi örgütlenelim” denildi diye her  topluluk bir örgüte dönüşmez. Çünkü örgütleşmeyi ayırt eden  toplumsallığı ve sürdürülebilir olmasıdır. 

Toplumsal olmakla, bireylerin akıl yürütmede, anlam çıkarmada kendileri dışında bir zihniyeti, istenci (iradeyi) de dikkate almak durumunda olmalarını anlarım. Aklımızın bir köşesinde toplumsal olanın az ya da çok izi yer alır. Uzun süre toplumun içinde olmayın, yalnız başına iken bile o iz sizi etkiler. Hani aklınıza defalarca duyduğunuz bir Karadeniz fıkrası geliverir ve yine de gülümsetir. Çünkü Karadenizlinin zeka kıvraklığı toplumsalda işlenmiş, türlü biçimlerde toplumsal olana sunulmuş, kabul görmüştür. İşte örgütleşme de böylesine toplumsal özelliklidir: işlenmiş bir yapı kurulmuş,  ortaklık (ama herkese açık, ama seçkinci) için sunulmaktadır. Bu “işlenmişlik” insan-insan ve insan-topluluk ilişkilerinin doğurduğu  bir  iklim yaratır;  ilişkiler o özel ortamda var olur, canlı kalır.

Öte yandan örgütleşen bir toplanma kendini yeniden üretir, farklı koşullara yanıt vererek uyum sağlar ve çalışma düzenini güncelleyebilir.  Böylece verimini korur, yoluna devam eder.

Futbol oyunu için mahallede her bir araya gelme örgütleşme değildir. Ortak amaç takımca kazanmaktır, bir düzen içinde  oynanır. Bunlardan başka kabul edilmiş kurallar, paylaşılan görevler  olsa  dahi bu kümelenme örgütleşme değildir. Toplumsal bir düzeni içermek zorunda değildir, takımlardan biri eksik kaldıysa, herkesin  tanımadığı yoldan geçen uygun görünüşlü birine bile seslenilir. Öte yandan aynı sokakta komşuluk ilişkileri içinde yaşarken, her fırsatta bir araya gelme planları yapıp günlerini çoğunlukla birlikte yaşayan, belirlenmiş yerlerde, her seferinde belli biçimde “adam alışıp” alışıldık düzenlemelerle (top, kale, kural, oyun içi seslenmeler, kararlar  gibi) futbol oynamak örgütleşmenin sonucudur. Grup sürdürülür, grup uygun gördükçe yeni katılanlara açıktır, toplumsal özellikler taşır. Belirli ve sürekli  özverilerle  ayakta kalır. Toplumsal olmanın bedeli ödenir, bazı özgürlüklerden gönüllü vazgeçilir  ve “biz” olmanın tadına varılır. O yüzden yıllar geçse de mahalle arkadaşlıkları, o karşılıklı tat alınan birlik, kabul edilmiş roller sürekli oynandığı, lakaplar yerleştiği  ve kesintisiz ilişkiler yaşandığından unutulmazdır. Buna karşılık takım oyunu arkadaşlıkları ve rakipler ancak tipik olaylarla, sevinç ve üzüntülerle anılır.

Örgütleşmede anahtar ortaklıktır.  Her şeyden önce ortaklık gelir. Örgütleşmenin  sürdürülebilir olması için mutlaka ortaklıklar, müşterekler bulunmak zorundadır.  Ortaklıklar, kurulacak olan birlikteliğin can bulduğu her alanda ya aranıp keşfedilecek, ya da  inşa edilecektir. Ortaklıklar zor durumlarda bile sürdürülmek ister ki örgütleşme sağlıklı olabilsin. Ortaklık her örgütleşmede farklı alanlarda olabilir. Çevre dostluğu derneği örgütleşmesi  için ekonomik çıkar ortaklığı gerekmeyebilir, ama siyasal bir örgütleşme ekonomik ve toplumsal çıkarlar ortaklaştıkça güçlüdür. 

Ortaklık tamam da, nelerde ortaklık? Amaçlardan gayri, değerlerde, kabullerde, kurallarda,  görevler ve  rollerde. Biri aksadı diyelim, örgütleşme toptan suya düşmese de sarsılır. Düşünün, aynı barınma gereksinimini giderme amacıyla bir konut kooperatifi  birlikteliğine  kalkıştınız, ama değerleriniz ortak değil. Örtük bir dille “bahçesinde şöyle rahatça yayılabileceğim kadar alan” diyenlerle, “arsasına toplam bedelin yüzde onundan bir kuruş fazla vermemek” diyenler;  ya da “kaba inşaatı ortak, ince işi herkesin kendi” kabulüyle başlamak isteyenlerle, “toptan yapılsın ekonomik olur” kabulünü savunanlar.. Toplantılarla örgütlenseler de, noterde kuruluş senedine imzalarını atsalar da örgütleşebilirler mi?

İletişim örgütleşmeye can veren  etkinliktir. İlişkileri, yerleşik yapılanmış bağları bulunmayan, kendi görüşme tarzları hatta kodları yerleştirilmemiş  buluşmalar örgütleşmeye  gidemez. Bilmem anımsar mısınız, Gezi Hareketi sonrası mahallelerde toplanan forumlar vardı,. Komşular bir araya gelir bir kolaylaştırıcı önderliğinde  sırayla söz alarak konuşurlardı. Konuşma sırasında dinleyiciler arasından iki kolu dirseklerden kılarak ellerini birbirinin içinden geçecek biçimde hızla daireler çizilmesi “Artık konuşmayı hızlandırıp daha kısa tutabilir miyiz?” anlamına gelirdi. Başka işaretleşmeler  de tanımlanmıştı. Geziden sonraki dönemde bir türlü genel ölçekli bir örgütleşme olamadı. Fakat iletişim yönteminde buna doğru bir adım olsun atılmıştı diyebilirim. 

Örgütleşmeyi ayakta tutan sütunlardan biri  de dayanışmadır. Yardımlaşmadan kökten farklı bir  esastır dayanışma. Askerlik yaparken dinlenme anlarında silahlarımızı üçerli  gruplarla birbirine çatar, tüm tüfeklerin kabzaları yerde, namluları yukarı dönük her an ele alınmaya hazır dik durmasını temin ederdik. Ben buna hep ‘tüfek dayanışması’ derdim. Her bir tüfek diğerlerinin  emre amade olmasını, çamurun içine düşüp kirlenmemesine, kara gömülüp  ıslanmamasına  yarardı. Açık alanda ayakta durması için her tüfek eşit koşullarda diğerlerine muhtaçtı. Düzen içinde  öteki ikisine dayanarak işlevsel bir öbek oluşurdu.

Eduardo Galeano “Yardımlaşmaya değil dayanışmaya inanıyorum. Hayırseverlik, yardım etmek yukarıdan aşağıyadır. Birine tepeden bakmaktır. Dayanışma ise yataydır. Ötekine saygı duyar.” diyerek ne güzel anlatmış. Yardımlaşma eksiklerin karşılıklı ilişkilerle giderilmesidir, yardımı alan yardımı eden ilişkisi kurulur, özünde  birebirdir.  Dayanışma ise bir araya gelerek her bileşenine, her katkı verene yarayan ortak sonuca erişmektir. Örgütleşeceksek dayanışmayı da yaşatmamız gerekir.

Bir araya gelip planla, kurallarla hatta bir önderlik altında hareket eden her topluluğa örgütleşti denemez.  Bir defa toplumsallık ister örgütleşme. Aidiyet  bağı ile bireylerde etki yaratır.  Sonra en azından üç bacaklı bir sacayağını oluşturmaktır. Bacaklarının birinde çok yönlü ortaklaşma, diğerinde özgün yollarla sürdürülen iletişim, üçüncüsünde dayanışma yer alan o sacayağını canlı tutmak. İşte bunlar  örgütleşmenin asgari gerekleridir . Öyle “örgütlenelim” deyip geçivermek  olur mu hiç?

__________________________________________________________________
(^*) Topaloğlu, M. ve Koç, H., Yönetim ve Organizasyon Ders Notları, Bölüm 1:Temel Kavramlar, Ankara Üniversitesi